"Việc học không có gì trước hơn biện biệt nghĩa với lợi."
Thẩm Tử Mân - đời Minh.
Việc học của quân tử biện biệt chí hướng là việc trước nhất. Bởi chỉ có công và tư mà chia làm hai đường nghĩa và lợi. Cái vi cơ bắt nguồn ở chỗ sâu phút chốc, mà sau thành ra xa cách nhau quá không thể so sánh được. Đối với chỗ sâu nhỏ phút chốc mà không biện biệt, thì tất nhiên đi ra ngoài cái nghĩa mà đi vào trong cái lợi. Hoặc tự cho là nghĩa mà không biết rằng cuối cùng lại sa vào trong cái lợi. Dẫu biết rằng làm việc về học cũng là vô ích, ví dụ như người đi sang Yên thì đến nước Yên, người đi sang Việt thì đến nước Việt, đều xa ngàn dặm cả. Nhưng gốc không ở nghìn dặm, mà ở một lúc bước chân đi. Lại không ở lúc cất một bước chân đi mà ở chí mình muốn đi đằng nào mà nghìn dặm xa cách nhau tự đấy. Cho nên nói rằng biện biệt chí hướng là việc trước nhất. Đời xưa Mạnh Tử có nói, muốn biết Ngu Thuấn cùng Đạo Chích khác nhau ở chỗ nào, thì chỉ ở chỗ nghĩa và lợi mà thôi. Ôi, gọi một đứa trẻ 7 tuổi bảo rằng mày là Thuấn thì nó mừng, gọi khác đi bảo rằng mày là Chích, thì nó tức giận. Thuấn và Chích khác nhau như thế, một đằng nghĩ về nghĩa, một đằng nghĩ về lợi thì gốc là ở lòng người. Lòng người ta chẳng lợi thì là nghĩa, chẳng nghĩa thì là lợi, chưa có ai hai thứ đều không cả. Đấy là chí người ta. Cái chí ấy không biện biệt được thì cái cơ nghĩa lợi suốt đời mơ màng cả. Nhưng mà chí có dễ biện biệt đâu? Ôi, nghĩa với lợi là hai đầu mối, nghĩa là nghĩa mà lợi là lợi, hai cái đó khác hẳn nhau. Đáng lẽ người thường cũng biện biệt được. Thế mà người đời hám lợi quên nghĩa lại rất nhiều mà biện biệt rõ nghĩa và lợi lại ít. Thế là bởi cớ gì? Bởi có cái lợi của lợi thì ai cũng biết, trừ ra người làm việc bất nghĩa tự cam tâm làm tiểu nhân, ai chẳng biết chọn xem mà lại làm như thế? Còn cái lợi của nghĩa, có việc không phải lợi mà thực là lợi. Có việc giả danh là nghĩa mà ngầm thu lấy lợi. Hình tích nghĩa và lợi đã lẫn lộn mà ta không biện được rõ được danh, thực thế nào, và không có định kiến làm chủ trương trong lòng, chẳng theo lợi quên nghĩa, thì cũng là rất ít. Bởi thế biện biệt chí hướng là khó đấy. Vì chỗ khoảng cách về nghĩa và lợi là rất nhỏ.
Nay xem kẻ chính ngày thường biện biệt tà, chính dễ như chỉ bàn tay, phân biệt đạo vương bá rõ như đen với trắng, chẳng phải là biện biệt rõ ràng làm sao. Đến lúc lâm sự thì những lời nói trước biến đi đâu mất cả. Tại sao không làm được như thế, bởibiện biệt ở chỗ sâu nhỏ trong phút chốc mà thôi. Mình đã biết đích là phải mà mình làm thì là nghĩa. Nếu vì mọi người cho là phải mà mình theo thì thành ra lợi. Ngay đến mình thì không phải là nghĩa. Mình biết rõ là trái mà mình không liên can thì là nghĩa. Nếu vì mọi người cho là trái rồi, mình không làm thì là lợi thôi. Ngay đến mình biết là trái mà không muốn thiên hạ chê mình thì cũng không phải là nghĩa. Sao thế? Càng phân tích mà càng tin cậy là nghĩa, cho nên không cứ lợi cho riêng mình mới là lợi, cả đến có một chút không hoàn toàn vì nghĩa thì cũng là lợi. Không cứ có một chút nào vì lợi mới là nghĩa, cả đến biết nghĩa mà không thể không làm, rồi mới làm để cho hợp với nghĩa, cũng không phải là người rõ nghĩa. Ôi, nghiêm ngặt đến thế! Đó là điều mà Khổng Tử đinh ninh dặn bảo phải biết phân biệt rõ ở chỗ vì mình vì người. Điều gọi là vì người, không cứ ở chỗ mua chuộc danh dự, cần được tước lộc đâu, ngay đến mình học rộng nhớ nhiều, ra lời nói sửa nết, cầu hợp đạo tiên vương, mà trong lòng không khỏi có ý a dua thì cũng là vì người cả thôi. Đó là cái học biện biệt chí hướng, kẻ học giả không thể không lấy nó làm đầu. Nhưng muốn biện biệt thì ở chỗ có vì mình, không vì mình mà thôi. Có vì mình mà làm thì là lợi. Dẫu việc làm gần với nghĩa, ta cũng không cho là nghĩa. Không vì mình mà làm thì là nghĩa, dẫu việc làm đó gần với lợi thì ta cũng cho là lợi. Cho nên nói rằng: "Thánh học không vì mình mà làm". Người theo học lấy thánh làm đích thì có chí định, chí định thì có nền vào cõi đạo được. Đó là đúng như câu Mạnh Tử bảo bạn là Ngu Thuấn đấy.
Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ
