Về sự kiện bọn hung đồ giết hại dân lành ở xã Đa Giá Thượng huyện Gia Viễn phủ Trường Yên, các bộ chính sử như Đại Việt sử ký tục biên, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Việt sử cương mục tiết yếu v.v... đều ghi chép tương đối giống nhau. Chẳng hạn sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn chép:

“Tháng 5 mùa hạ (năm Chính Hòa 15-1694) bắt giết 52 người dân hung ác ở xã Đa Giá Thượng.

Xã Đa Giá Thượng đường núi nhỏ hẹp hiểm trở, lại có nhiều hang hốc. Dân xã ấy đặt riêng khoán ước với nhau, dựng điếm canh đón người qua lại hoặc ngủ trọ tại xã, đến đêm bắt giết đi quăng xác xuống vực rồi cướp lấy của cải. Việc này kéo dài hơn 20 năm, xương trắng chất thành đống.

Đến nay việc bị phát giác, triều đình sai Thạc Quận công Lê Hải đem quân đi khám xét, bắt được đảng ác gồm 290 tên, đem chém 52 tên đầu xỏ hung ác bêu đầu ở chợ. Những tên còn lại bắt chặt ngón tay rồi đưa đi đày ở châu xa, xóa bỏ tên làng của xã này”.

Sự việc xảy ra từ những năm đầu thập kỷ bảy mươi của thế kỷ XVII, kéo dài suốt 20 năm. Triều đình cử quan quân đi đánh dẹp, mãi đến năm 1694 Thạc Quận công Lê Hải mới dẹp yên được. Các tư liệu lịch sử chỉ cho biết số lượng bọn gian ác bị bắt là 290 tên, còn về số người bị nạn là bao nhiêu thì không thấy đề cập tới. Gần đây, tìm trong kho sách Hán Nôm ở Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, chúng tôi thấy có bài Văn tế xót thương u hồn ở xã Đa Giá Thượng (Chuẩn tuất u hồn tại Đa Giá Thượng xã tế văn). Nguyên bản viết bằng chữ Hán chép trong sách Quốc âm văn tế sao lục, ký hiệu VNv.256. Bài văn viết vào tháng 5 năm Giáp Tuất (1694), không ghi tên người soạn, có thể là môn khách của Thạc Quận công Lê Hải giúp ông soạn thảo để tế các vong hồn, lời văn rất thống thiết, cảm động lòng người. Nội dung bài văn cho biết, số người tử nạn cả thảy là 318 người, gồm lái buôn tinh nghệ công thương, nghệ sĩ ở giáo phường hát hay đàn giỏi, người đi hành dịch, có cả những hành khách đi ngao du thưởng ngoạn thắng cảnh non nước. Họ là những người khác quê khác quán, do công việc cần thiết phải đi qua vùng này nên ngộ hại. Một khi triều đình biết đến liền thẳng tay trừng trị:

“Theo phép xử nghiêm diệt lũ ác, trừ bỏ bọn độc dữ gian hung;

Dùng lễ nghi tống táng thưởng khao, an ủi u hồn nơi giá lạnh”.

Đó cũng là lý do mà Thạc Quận công Lê Hải đọc văn tế gửi đến an ủi các u hồn bị hại ở Đa Giá Thượng. Nhận thấy đây là tư liệu lịch sử quý, có thể bổ sung thêm cho chính sử về một sự kiện xảy ra cách đây đã đến 310 năm rồi, chúng tôi xin phiên âm dịch nghĩa giới thiệu toàn văn.

Phiên âm:

"Chính Hòa thập ngũ niên Giáp Tuất ngũ nguyệt nhật.

CHẨN TUẤT U HỒN TẠI ĐA GIÁ THƯỢNG XÃ TẾ VĂN

Trí tế vu chư oan hồn chi linh viết:

Ô hô !

Vật chi vinh khô hữu thời hĩ nhi bất vi dị giả hiển kỳ thời;
Nhân chi tử sinh hữu mệnh yên nhi thậm khả ai giả phi kỳ mệnh.

Y hi ! Nhĩ bối hề !

Thiên lý thù hương;
Ngũ phương dị tính.
Hữu hiệp nghệ tinh trí túc khứ xu sự ư công thương;
Hữu tương âm nhã điệu cao đầu phó ư ca vịnh.
Hữu hành lữ nhi yết tức quán xá ư tạm thời;
Hữu tòng dịch nhi vãng lai đạo lộ ư nhất khoảnh.
Ưu du vô sự, duy tri bất bế hộ vi an;
Xưng tụng thái bình, vô phục hữu trì binh tự cảnh.
Khởi kỳ Đa Giá Thượng chi hung đồ;
Cảm tác khang cù trung chi hãm tỉnh.

Kiếp vu đồ, sát vu túc, bạo tàn há thì sài lang;
Lưu vu thủy, phao vu sơn, hung ác thực phù cưu kính.
Ai thử vô cô;
Li thử bất hạnh.

Nhĩ phụ mẫu huynh đệ chi hào vọng, bàn hoàn mộng hậu tưởng dung;
Nhĩ phu thê nhi tử chi ai cầu, hoảng hốt đăng tiền điếu ảnh.
Tung trầm tích một nhi nan tri;
Vật hoán tinh di nhi dũ quạnh.
Tán lạc tha hương khách tứ, hà xứ quy y;
Hoang lương tịch địa cô hồn, vô nhân đảo thỉnh.
Hàm oan thậm nhật tiêu ma;
Ẩm hận hà thời cùng kính.

Khánh kim:

Thượng hữu thánh minh;
Bàng thi nhân chính.
Thông quách nhật lâm nguyệt chiếu, củ đàn tài lãm thốn tiên;
Uy dương điện xiết phong phi, bộ tróc tuyền ban mệnh lệnh.

Ngô đẳng:

Tấu mệnh hành tra;
Chấp ngôn hành chính.
Cứu kỳ do, cật kỳ nặc, hung đồ võng độc ư nhiên tê;
Trích kỳ phục, phát kỳ gian, ác đảng vô đào ư huyền kính.
Đại chương tội trạng chi tham tàn;
Tận đắc sự tình chi bao hoạnh.
Thuyết đắc tam bách thập bát nhân chi bị hại, thùy năng vô lệ hạ nhi thống tâm;
Ngôn cập nhị thập dư niên chi xúc gian, thục bất dục cưu đầu nhi hệ cảnh.
Chương sớ phu văn;
Cao minh thùy thính.

án pháp nhi hình tru lưu thoán, trừ bỉ xú loại chi gian hung;
Dĩ lễ nhi liễm táng tế khao, uý nhĩ u hồn chi liêu lãnh.

Nhĩ bối đãn đương;
Giải nhĩ cựu oan;
Hoàn kỳ nguyên tính.
Lai hâm lai hưởng, cộng ngưỡng thụ ư hồng ân;
Dĩ phụ dĩ du, đồng siêu thăng ư tịnh cảnh.

Kim tắc:

Đàn soạn cụ trần;
úy bi giao tịnh.
Đổ di hài chi hữu mộ, cảm xâm dã thảo nhàn hoa;
Tưởng bạch cốt chi vô, hận phó trường giang cao lĩnh.
Ô hô ! Ai tai !
Nhĩ bối hưởng chi."

Dịch nghĩa:

Ngày tháng 5 Giáp Tuất (1694) niên hiệu Chính Hòa 15

VĂN TẾ XÓT THƯƠNG U HỒN Ở XÃ

ĐA GIÁ THƯợNG

Gửi lời tế đến vong linh các u hồn rằng:

Ô hô !

Vật có héo tươi tùy thời, song có khác chi nhau bởi đều làm tỏ chữ thời;
Người ta sống chết có mệnh, vậy nên thật đáng thương cho kẻ thác không phải mệnh.

Hỡi ôi lũ các ngươi:

Muôn dặm xa quê;
Năm phương khác tính.
Kẻ thì nghề tinh trí sáng bôn ba theo việc công thương;
Kẻ thì tốt giọng hay đàn náo nức theo nghề ca vịnh.
Có khi hành lữ rồi nghỉ ngơi, quán xá cốt chỉ tạm thời;
Có khi lao dịch mà lai vãng, đường xa dừng chân chốc lát.
Vô sự nhàn du, đâu có biết cài cửa hưởng vui;
Thái bình vịnh cảnh, chẳng hề mang giáo gươm tự vệ.
Nào ngờ Đa Giá Thượng lắm kẻ hung đồ;
Dám giữa buổi thái bình gây ra trọng án.
Cướp ở đường, giết ở cửa, bạo tàn nào kém sài lang;
Ném xuống nước, vứt lên non, hung ác thực hơn hổ báo.

Thương kẻ hiền lành;
Xót người bất hạnh.

Cha mẹ anh em ngươi khổ ngóng, miên man trong mộng tưởng đến dung nhan;
Vợ chồng con cái ngươi mỏi trông, hoảng hốt trước đèn ngỡ là bóng ảnh.
Tích dấu tung chìm thật khôn lường;
Sao dời vật đổi đành hưu quạnh.
Tan tác tha hương quán khách, nào biết về đâu;
Thê hương đất lạnh hồn cô, ai người cầu đảo.
Hàm oan nào thuở tiêu ma;
Ôm hận khi nao cho hết.

Mừng nay:

Trên có thánh minh;
Ban ra nhân chính.
Khắp nơi nhật chiếu nguyệt soi, tấu đàn hặc vừa được vua xem;
Uy đức sấm vang chớp giật, lệnh tiễu trừ ban ngay lập tức.

Bọn ta:

Tâu xin ban mệnh khám tra;
Nhận lệnh thi hành chính sự.
Xét duyên do, tìm trốn tránh, lũ hung đồ trốn lẩn vào đâu;
Tóm lũ ẩn, truy bọn gian, bày đảng ác đừng hòng chạy thoát.
Vạch rõ tội trạng tham tàn;
Có đủ sự tình ngang ngạnh.

Nói đến ba trăm mười tám người bị hại, ai mà chẳng rơi lệ xót thương;
Kể về hai chục năm chứa chất ác gian, ai không muốn bêu đầu lũ ác.
Biểu tấu vừa đệ lên;
Đấng cao minh đã biết.
Theo pháp xử nghiêm diệt lũ ác, trừ bỏ bọn độc dữ gian hung.
Dùng lễ nghi tống táng thưởng khao, an ủi hồn nơi giá lạnh.

Lũ các ngươi hãy nên:

Giải bỏ oan khiên;
Trở về bản tính.
Về hâm về hưởng, cùng nhau đón nhận ơn vua;
Vừa hiểu vừa tin, cùng siêu thăng nơi tịnh cảnh.

Bữa nay thì:

Cỗ đã đặt bày
Bảo nhau đến hưởng.
Ngắm di hài đã có mộ, cảm thông cỏ nội hoa đồng;
Tưởng xương trắng hề rơi, hận gửi sông dài núi thẳm.
Hỡi ôi thương thay
Lũ người về hưởng.

Tài liệu tham khảo

1. Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb. KHXH, H. 1993.

2. Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Nxb. Giáo dục, 1998.

3. Việt sử cương mục tiết yếu, Nxb. KHXH, H. 2000.

4. Di sản Hán Nôm - Thư mục đề yếu, Trần Nghĩa (Đồng chủ biên), Nxb. KHXH, H. 1993.

5. Lược truyện các tác gia Việt Nam, Trần Văn Giáp, Nxb. KHXH, H. 1972.

6. Ninh Bình tỉnh chí, A.1268.

7. Quốc âm tế văn sao, VNv.256.